ผู้แต่ง :: พระมหาหรรษา ธมฺมหาโส, ผศ.ดร.

ผู้ช่วยอธิการบดีฝ่ายวิชาการ
มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย
นักศึกษาหลักสูตรการเมืองการปกครองในระบอบประชาธิปไตยสำหรับนักบริหารระดับสูง 
(ปปร.) รุ่นที่ ๑๕  สถาบันพระปกเกล้า

๑. ความนำ 

            จากสงครามโลกครั้งที่ ๒ โครงสร้างของเศรษฐกิจโลกได้เปลี่ยนไปอย่างมีนัยยะสำคัญ กลางทศวรรษ ๑๙๗๐ โลกหลังสงครามพยายามสร้างระเบียบโลกที่ทำให้พฤติกรรมทางเศรษฐกิจมีความรับ ผิดชอบต่อสังคม  ได้ให้ความสำคัญกับจุดมุ่งหมายในด้านการมีงานทำเต็มที่ และเน้นความมั่นคงทางสังคม (Social Security) เหนือสิ่งอื่นใด อีกทั้ง การพยายามลดช่องว่างระหว่างประเทศร่ำรวยและประเทศยากจน  การที่ประเทศต่างๆ ในสังคมโลกไม่สามารถที่จะดำเนินนโยบายสาธารณะให้สามารถตอบผลประโยชน์และความ ต้องการของกลุ่มต่างๆ ในสังคมได้อย่างประสานสอดคล้อง จึงทำให้เกิดความขัดแย้งทางสังคมจากความสุดขั้วภายในสังคมและระหว่างสังคม ระหว่างคนรวยกับคนจน[๑]

            ห่วงโซ่ที่เชื่อมสังคมมนุษย์ให้สามารถอยู่ ร่วมกันอย่างมีความสุขท่ามกลางความแตกต่างทางพหุวัฒนธรรม (Multi-Culture) คือ “ระบบการเมือง” (Political System) สาเหตุที่เป็นเช่นนี้ก็เพราะการเมืองเป็นตัวแปรสำคัญในการกำหนดนโยบาย สาธารณะ (Public Policy) เพื่อให้กลุ่มคนต่างๆ ที่อยู่ร่วมกันในสังคมสามารถเข้าถึงโอกาสต่างๆ โดยเฉพาะอย่างยิ่งผลประโยชน์และความต้องการด้านปัจจัย ๔ แต่การที่จะดำเนินการจัดการผลประโยชน์ด้านทรัพยากรได้นั้น จำเป็นต้องอาศัยตัวแปรด้านอำนาจทางการเมืองเข้ามาเกี่ยวข้อง[๒]

            ด้วยเหตุนี้  การเกิดขึ้นของระบบการเมืองนั้น ปัจจัยประการหนึ่งคือ “การใช้การเมืองเป็นเครื่องในการจัดการความขัดแย้งในด้านต่างๆ ของประชากรที่อาศัยอยู่ในรัฐหรือชุมชน เพื่อให้กลุ่มคนเหล่านี้ได้รับโอกาสทั้งในแง่ของทุน ความเสมอภาค ความเท่าเทียม และการดำรงอยู่อย่างมีศักดิ์ของกลุ่มคนต่างๆ จะ เห็นว่า ระบบเศรษฐกิจ (Economy) ระบบการเมืองการปกครอง (Politics) จึงมีความสัมพันธ์และเกี่ยวเนื่องเชื่อมต่อกันและเกื้อกูลกันอย่างเป็นระบบ ระเบียบ ยกตัวอย่างเช่นระบบเศรษฐกิจที่ดีจะช่วยเกื้อหนุนและเป็นปัจจัยให้ระบบสังคม เคลื่อนไหวอย่างราบรื่น ในขณะที่ระบบสังคมที่ดีก็จะเกื้อหนุนให้ระบบการเมืองและการปกครองดำเนินไป อย่างไม่สะดุด เป็นต้น ปรากฏการณ์ต่าง ๆ เหล่านี้เป็นกระบวนการทางพฤติกรรมของมนุษย์ทางสังคมที่ล้วนเกิดขึ้นและ ดำเนินต่อไปอย่างต่อเนื่องอย่างไม่หยุดยั้ง

            ถึงกระนั้น ในแต่ละปี  ประชากรของมนุษยชาติเพื่มจำนวนเพิ่มมากขึ้นโดยลำดับ ในขณะเดียวกัน มนุษยชาติก็มีความต้องการทรัพยากรที่เพิ่มสูงขึ้น  อย่างไรก็ดี เนื่องจากทรัพยากรของโลกมีจำนวนจำกัด จึงทำให้ความต้องการกับทรัพยากรไม่ประสานสอดคล้องกัน จึงทำให้มนุษยชาติพยายามที่แสวงหาทรัพยากรเพื่อสนองความต้องการของตัวเอง  เมื่อแต่ละคนพยายามที่จะขยายพื้นที่ของความต้องการ จึงทำให้ความต้องการของมนุษยชาติขบเหลี่ยมของกันและกัน จนนำไปสู่ความขัดแย้ง และบางสถานการณ์นำไปสู่ความรุนแรง เพราะมนุษยชาติไม่สามารถได้รับการตอบสนองตามที่ตัวเอง หรือกลุ่มตัวเองต้องการ  ด้วยเหตุนี้ ความขัดแย้งจึงเกิดขึ้น และขยายวงกว้างจนยากต่อการบริหารจัดการได้

            ในสถานการณ์ความขัดแย้งที่เกิดขึ้นจากวิกฤติการณ์ทางสังคมนั้น กลไกหลักสำคัญประการหนึ่งในการขับเคลื่อนประเทศคือ “การเมือง” จะเข้าไปดำเนินการบริหารจัดการอย่างไร เพื่อกลุ่มคนต่างๆ  อยู่ร่วมกันอย่างมีความสุข และยอมรับได้ต่อการแบ่งปันผลประโยชน์และความต้องการของผู้มีอำนาจในการ บริหารจัดการ  ด้วยเหตุนี้ เพื่อที่จะแก้ปัญหาดังกล่าว จึงมีความจำเป็นต้องอาศัย “กลไกทางด้านเศรษฐศาสตร์” เข้ามาเป็นเครื่องมือเพื่อให้การดำรงอยู่ของอำนาจทางการเมือง โดยเฉพาะการบริหารจัดการ หรือดำเนินการตามนโยบายแห่งรัฐเป็นไปอย่างราบรื่นได้

            พระพุทธเจ้าทรงนำเสนอตัวอย่างของการแก้ปัญหาปัญหาด้านสังคม เศรษฐกิจ การเมืองและการปกครอง โดยเฉพาะอย่างยิ่ง การนำเสนอสาเหตุของตัวสาเหตุที่แท้จริง ตลอดจนแนวทางการแก้ปัญหาแบบยั่งยืนเอาไว้ใน  “กูฏทันตสูตร” ด้วยเหตุนี้ ผู้เขียนจะนำมาเสนอเพื่อเป็นกรณีศึกษาที่น่าสนใจ (Best Practice) เพื่อจะได้ถอดบทเรียนสำคัญในการแก้วิกฤติการณ์ทางสังคมที่สัมพันธ์กับการ เมือง และเศรษฐกิจ และตอบคำถามที่ว่า ในพระสูตรดังกล่าวนี้ ได้นำเสนอหลักการที่ว่า “เศรษฐศาสตร์การเมือง” เอาอย่างไร อีกทั้งได้นำเสนอหลักพุทธธรรมเพื่อการแก้ปัญหาและการพัฒนาสังคมและเศรษฐกิจ เพื่อให้ทุกคนอยู่ร่วมกันอย่างสันติสุขในสังคมได้อย่างไร

๒. แนวคิดเศรษฐศาสตร์การเมือง : ประวัติและพัฒนาการ

            เศรษฐศาสตร์การเมือง[๓] (Political Economy) มีความหมายกว้างขวาง และครอบคลุมพื้นทั้งแนวคิดและแนวปฏิบัติการค่อนข้างมาก  ถึงกระนั้น ความหมายประการหนึ่งคือ ความหมายทางเศรษฐศาสตร์ที่ พยายามจะนำแนวคิดด้านอื่นๆ เข้าไปรวมด้วย เช่น สังคม วัฒนธรรม ประเพณี พฤติกรรมของคน กฎหมาย การเมือง(ความเกี่ยวข้องกับรัฐ) และพิจารณาถึงปูมหลังของแต่ละทฤษฎีด้วย อีกทั้งเป็นการศึกษาและวิเคราะห์โครงสร้างของระบบ มากกว่า ที่จะพิจารณาแต่ในเชิงคณิตศาสตร์และตรรกะบนการตั้งสมมติฐาน

            “เศรษฐศาสตร์การเมือง”[๔] (Political Economy) ได้รับการนำมาใช้ก่อนคำว่า เศรษฐศาสตร์ (Economics) จะเห็นว่า เศรษฐศาสตร์การเมืองในสมัยแรกเป็นความพยายามแยกให้เห็นว่า การปกครองเมือง (Political) มีความแตกต่างจากการปกครองแบบเดิม ซึ่งคำว่า Economy มีรากศัพท์มาจากภาษากรีก แปลว่าการจัดสรรครัวเรือน การเพิ่มคำว่า “Political” เข้าไปอาจทำให้หมายถึง การจัดสรรในแบบที่แตกต่างไปจากครัวเรือนทั่วไปเป็นแบบเมือง ซึ่งเป็นเรื่องใหม่ในสมัยนั้น โดยที่การศึกษาจะเกี่ยวกับการดำเนินงานและการผลิตที่บริหารโดยรัฐ (รัฐเป็นสถาบันใหม่ในสังคม) ที่ขับเคลื่อนด้วยพลังของระบบทุนนิยมที่เพิ่งเกิดใหม่และมีบทบาทมากขึ้น 

            เศรษฐศาสตร์การเมืองนั้นได้รับการจัดเป็นระบบความคิดที่ชัดเจนในคริสตศตวรรษ ที่  ๑๗  ซึ่งเป็นช่วงของการต่อสู้ระหว่างทุนนิยมกับศักดินานิยมในยุโรป และได้มีการนำมาใช้เป็นครั้งแรกในอังกฤษสมัยคริสต์ศตวรรษที่ ๑๘ เพื่อแทนที่แนวคิดสำนักธรรมชาตินิยม (Physiocracy) ของฝรั่งเศส งานเขียนเกี่ยวกับเศรษฐศาสตร์การเมืองชิ้นแรกๆ ได้แก่ The labor theory of value (ซึ่งเริ่มโดย จอห์น ล็อก), พัฒนาต่อโดย อดัม สมิธ และวิเคราะห์ต่อในเชิงวิพากษ์โดยคาร์ล มาร์กซ

            ในคริสต์ศตวรรษที่ ๑๙  การที่วิชาเศรษฐศาสตร์ในแบบกระแสหลักได้เฟื่องฟูจนถึงขีดสุด จึงทำให้คำว่า เศรษฐศาสตร์การเมือง ได้รับการแทนที่ด้วย คำว่า เศรษฐศาสตร์ และทฤษฎีของเศรษฐศาสตร์ที่ว่านั้น ก็มีการใช้แนวคิดในเชิงองค์รวมน้อยลง เนื่องจากคำพยายามที่จะทำให้เศรษฐศาสตร์เป็น วิชาที่สามารถตัดออกจากอารมณ์ ความรู้สึกทางวัฒนธรรม สังคมและการเมือง เพื่อให้วิชาดังกล่าวมีความคิดเป็นเหตุเป็นผลทางวิทยาศาสตร์มากขึ้น เป็นผลทำให้ เศรษฐศาสตร์กลายเป็นสาขาวิชาที่ไม่สามารถตอบโจทย์ปัญหาของสังคม การเมืองหรือวัฒนธรรมได้อย่างรอบด้านเท่าที่ควรจะเป็น

            ในภายหลัง ที่เริ่มมีการวิพากษ์วิจารณ์เศรษฐศาสตร์กระแสหลักมาก ขึ้น เศรษฐศาสตร์การเมือง จึงปรากฏชัดขึ้นอีกครั้ง และมีบทบาทมาถึงปัจจุบัน  ถึงกระนั้น เศรษฐศาสตร์กระแสหลัก (Neo Classic) ซึ่งมีความโดดเด่นในการชี้นำให้เห็นถึงสาเหตุการขยายตัวทางเศรษฐกิจ สังคมสามารถนำทรัพยากรมาใช้ในการผลิตอย่างมีประสิทธิภาพ โดยอาศัยกลไกตลาดที่ทำงานอย่างเสรี แต่ความเป็นจริง กลไกตลาดไม่เคยทำงานอย่างเป็นอิสระ ถูกครอบงำด้วยอำนาจที่ชัดเจนและที่ไม่ชัดเจน เป้าหมายการใช้อำนาจเหนือกลไกตลาดก็คือ การได้กรรมสิทธ์ส่วนเกิน (surplus) เศรษฐศาสตร์การเมืองวิเคราะห์เศรษฐกิจ บนพื้นฐานความจริงทางสังคม อำนาจทางการเมือง การกระทำในประวัติศาสตร์เพื่ออธิบายรูปแบบเติบโตที่ขาดสมดุลว่า เพราะเหตุใดการพัฒนาเศรษฐกิจตามแนวคิดเศรษฐศาสตร์กระแสหลักจึงทำให้การพัฒนา ดังกล่าวทำให้สังคมเกิดความแตกแยก และแย่งชิงผลประโยชน์และความต้องการด้านทรัพยากรสูงมากขึ้น

๓.  หลักการและแนวทางเศรษฐศาสตร์การเมืองในกูฏทันตสูตร 

            สุชีพ ปุญญานุภาพ ได้ตั้งข้อสังเกตต่อพระสูตรนี้เอาไว้อย่างน่าสนใจว่า “พระพุทธเจ้าทรงสอนรัฐศาสตร์แบบเสริมเศรษฐศาสตร์ในการทรงแสดงธรรมแก่กูฎทันต พราหมณ์ นักปกครองผู้หนึ่งของแคว้นมคธพระพุทธเจ้าทรงสอนให้ลดอาชญากรรม ด้วยเพิ่มการจัดเศรษฐกิจให้ดี ให้ประชาชนทุกหมู่เหล่ามีรายได้ มีความเป็นอยู่ดี เป็นการนำเรื่องเศรษฐกิจมาช่วยในการปกครองด้วย”[๕] สอดรับกับอดิศักดิ์ ทองบุญ[๖]  ที่ชี้ว่า “แนวคิดในกูฏทันตสูตรเป็นการนำเสนอแนวทางการปฏิวัติแนวทางคิดทางเศรษฐกิจโดย การพัฒนาเศรษฐกิจขั้นมูลฐานที่สัมพันธ์กับแนวคิดทางการเมืองแบบ ธรรมาธิปไตย”  คำถามมีว่า “แนวคิดในกูฏทันตสูตรได้นำเสนอหลักการและแนวทางดังกล่าวอย่างไร”  จึง ทำให้นักวิชาการด้านพระพุทธศาสนามองว่า ควรนำพระสูตรดังกล่าวนั้นมาเป็นเครื่องมือในการพัฒนาสังคม เศรษฐกิจและการเมืองของสังคมไทยในปัจจุบัน ก็จะเกิดประโยชน์แก่ชาติและประชาชนได้อย่างมาก  

๔.  การพัฒนาสังคม เศรษฐกิจ และการเมืองแบบยั่งยืนตามแนวกูฏทันตสูตร 

             ปัจจัย ๔ คือ   “เครื่องนุ่งห่ม  อาหาร ที่อยู่อาศัย และยารักษาโรค”  นั้น  ถือได้ว่าเป็นปัจจัยขั้นพื้นฐานที่มีความสำคัญต่อการดำรงอยู่ของมนุษย์อย่าง ยิ่ง  ตัวอย่างที่เห็นได้ชัดประการหนึ่งก็คือ “อาหาร”   พระพุทธเจ้าตรัสว่า  “ความหิวเป็นโรคอย่างยิ่ง”    ซึ่งความหิว หรือความต้องการนั้น  ถือว่าเป็นปัจจัย หรือตัวแปรสำคัญที่ทำให้เกิดความขัดแย้งในสังคมมนุษย์ ดังจะเห็นได้จากกรณีการแย่งชิงข้าวสาลีตามที่ปรากฏในอัคคัญญสูตร   หรือการที่ภิกษุใส่ร้ายพระทัพพมัลลบุตรในข้อหาจัดวาระในลำดับสุดท้าย จนทำตัวเองได้อาหารที่ไม่ประณีตก็เกิดจากความต้องการด้านอาหาร

            ในกูฏทันตสูตรนั้น  เริ่มแรกนั้นพระเจ้ามหาวิชิตราชทรงมิได้ตระหนักรู้ถึงประเด็นปัญหาเรื่อง “ความยากจน” ซึ่งสัมพันธ์กับปัจจัย ๔ ว่า เป็นภัยคุกคามต่อสถานะความเป็นกษัตริย์ของพระองค์ แต่สิ่งกลัวมากที่สุดคือ “การกลัวว่าจะสูญเสียอำนาจทางการเมืองการปกครองที่ตัวเองมีและเป็น”  ฉะนั้น เพื่อรักษาอำนาจเอาไว้ จึงต้องการบูชามหายัญ เพื่อที่จะเอาอกเอาใจเทพเจ้าหรือสิ่งลึกลับเบื้องบนซึ่งมีอำนาจอยู่เหนือ ธรรมชาติ เมื่อเทพเจ้าเบื้องบนเกิดความพออกพอใจก็จะอำนวยผลให้เกิดเป็นประโยชน์แก่ มนุษย์โลก ความเชื่อเช่นนี้ถือเป็นความเชื่อแต่โบราณที่มีมานานแล้วก่อนพุทธศาสนาจะถือ กำเนิดขึ้นด้วยซ้ำ เป็นความเชื่อของศาสนาพราห์มในเรื่องเทพเจ้าว่ามีอำนาจเหนือสิ่งอื่นใดในโลก และสามารถดลบันดาลให้สรรพสัตว์มีความสุขปราศจากทุกข์ภัยต่าง ๆ ดังนั้นจึงเป็นประเพณีประพฤติปฏิบัติตาม ๆ กันมาด้วยการบวงสรวงอ้อนวอนและบูชายัญเทพเจ้าเหล่านั้น ซึ่งถือว่าเป็นการแก้ปัญหาที่ไม่ถูกจุด ทำให้ปัญหาเดิมไม่ได้รับการแก้ไข ส่งผลกระทบต่อประชาชนในประเทศโดยตรงและก่อให้เกิดปัญหาอื่น ๆ ตามมา

            เมื่อพิจารณาจากเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นกับพระเจ้ามหาวิชิตราชแล้ว บ้านเมืองของพระองค์เกิดความไม่สงบ โจรผู้ร้ายชุกชุมคอยเบียดเบียนประชาชนคนอื่นให้ได้รับความเดือดร้อน พระพุทธองค์มองว่าศัตรูของพระองค์ไม่ใช่โจร เพราะถึงจะปราบปรามอย่างไรก็ไม่หมด โจรที่เหลือก็ยังคงเบียดเบียนทำความเดือนร้อนให้แก่ผู้อื่นได้อยู่ร่ำไป ประชาชนยังยากจนอยู่ และหมุนเวียนอยู่อย่างนี้ไปเรื่อย ๆ ดังแผนภาพต่อไปนี้

            หลักพุทธธรรมในฐานะเป็นเครื่องมือที่จะนำมนุษย์เข้าถึงความผาสุขทางกาย ไปสู่ความผาสุขทางใจ ที่สะท้อนแง่มุมทฤษฏีทางเศรษฐศาสตร์คือ หลัก “ประโยชน์สูง ประหยัดสุด"  หรือ ลงทุนน้อย ได้กำไรหรือผลประโยชน์มากกว่า ได้แก่ หลักการของมหายัญแบบพุทธ ซึ่งพระพุทธองค์เป็นผู้เสนอทฤษฏีดังกล่าวนี้คือ โดยตรัสเป็นลำดับตั้งแต่ยัญที่ใช้ทุนทรัพย์และมีการตระเตรียมน้อยกว่า แต่มีผลานิสงส์มากกว่า เริ่มตั้งแต่นิตยทานไปจนถึงภิกษุผู้บรรลุอรหันต์ ดังนี้คือ นิตยทานที่ทำสืบกันมาถวายเจาะจงบรรพชิตผู้มีศีล  การสร้างวิหารอุทิศพระสงฆ์ผู้มาจากทิศทั้ง ๔  การถือพระรัตนตรัยเป็นสรณะ การสมาทานศีล ๕ มีเจตนางดเว้นจากการฆ่าสัตว์เป็นต้น การออกบวชเป็นภิกษุที่สมบูรณ์ด้วยศีล ศีล  ภิกษุผู้บรรลุปฐมฌาน ทุติยฌาน ตติยฌาน จตุตถฌาน น้อมจิตไปเพื่อ ญาณทัสสนะ สมาธิ  ภิกษุผู้บรรลุอรหันต์ ปัญญา และทรงตรัสสรุปว่า ภิกษุผู้บรรลุอรหันต์นั้นเป็นยัญที่เลิศที่สุดในพระพุทธศาสนา ไม่มียัญสมบัติอื่น ๆ  ที่จะดียิ่งกว่าหรือประณีตกว่ายัญสมบัตินี้อีกแล้ว       

            เมื่อกล่าวโดยสรุป การพัฒนาสังคมและเศรษฐกิจเชิงพุทธตามนัยแห่งกูฏทันตสูตรนี้ พระพุทธองค์ทรงเลือกที่จะไม่หักหานวิธีการแก้ปัญหาแบบเดิม ๆ ที่มีมานานแล้วนั่นคือการบูชายัญ แต่ทรงใช้วิธีการบูชายัญนั้น บูรณาการผสมผสานเข้ากับหลักพุทธธรรมแบบแนบแน่นทำให้เกิดเป็นปรากฏการณ์ทาง การบูชายัญแบบใหม่นั่นคือ การบูชายัญแบบพุทธเพื่อความยั่งยืนของอำนาจทางการเมืองโดยการแก้ปัญหาที่ต้น เหตุคือความยากจนของประชาชนทำให้เศรษฐกิจพัฒนาตัวขึ้น เป็นวิถีทาง (Means) เพื่อเอื้อประโยชน์ให้ประชาชนได้มีโอกาสบำเพ็ญ ทาน ศีล ภาวนา ให้ครบกระบวนการของหลักบุญกิริยาวัตถุ ๓ ประการ ยังผลให้เกิด “สังคมแห่งการตื่นรู้” ซึ่งถือเป็นเป้าหมายที่แท้จริง (End)

๘.  บทสรุป 

            พระพุทธศาสนามองว่า เศรษฐกิจมีความสำคัญเป็นอย่างมาก การที่จะเข้าไปแก้ไขปัญหาเศรษฐกิจอย่างยั่งยืนนั้นจึงจำเป็นต้องอาศัยปัจจัย หลายอย่าง ในการพิจารณาประกอบ เช่นแก้ไขที่ระบบเศรษฐกิจ การเมือง การปกครอง การส่งเสริมให้บุคคลในสังคมได้มีคุณธรรมคือ จริยธรรมและศีลธรรมควบคู่กันไป ส่งผลให้เกิดพัฒนาการใน ๒ มิติคือภายนอกได้แก่สิ่งแวดล้อม และภายในได้แก่จิตใจ  ดังที่พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตฺโต) ได้ชี้ว่า การสร้างความพรั่งพร้อมทางเศรษฐกิจจึงเป็นภารกิจสำคัญที่จะต้องทำ แต่เราจะต้องให้ความเจริญก้าวหน้าพรั่งพร้อมทางเศรษฐกิจนั้นสัมพันธ์กับจุด หมาย โดยให้เป็นไปเพื่อจุดหมาย คือให้เกิดคุณภาพชีวิต ซึ่งทำให้มนุษย์พร้อมที่จะสร้างสรรค์หรือปฏิบัติเพื่อชีวิตที่ดีงามจึงเรียก ว่า เศรษฐศาสตร์และเศรษฐกิจเพื่อคุณภาพชีวิต[14]

            การอยู่ร่วมกันของมนุษย์โลกนี้ประกอบไปด้วยระบบต่าง ๆ ที่เปรียบเสมือนลูกโซ่หรือฟันเฟืองจำนวนมากที่เกาะเกี่ยวสัมพันธ์กันอยู่ เมื่อระบบเศรษฐกิจซึ่งเป็นฟันเฟืองตัวใหญ่ตัวหนึ่งอยู่ในสถานะที่เป็นปรกติ หรือดีประชาชนไม่ยากจนไม่มีความลำบากในการทำมาหากินแล้ว ก็จะส่งผลต่อฟันเฟืองตัวอื่น ๆ ได้แก่ ระบบสังคม คือคนในสังคม ประชาชนในประเทศก็จะมีคุณภาพ การเมืองและการปกครองก็ราบรื่นไม่สะดุดติดขัด และในท้ายที่สุดความสันติสุขก็จะเกิดขึ้นกับสังคม ๆ นั้น

            จะเห็นว่า พระพุทธเจ้าทรงยกเรื่องพระเจ้ามหาวิชิตราชขึ้นมาแสดงเป็นตัวอย่างเพื่อให้ พราหมณ์นำไปปฏิบัติในการทำพิธีบูชายัญ  ในพระสูตรนี้พระพุทธองค์ทรงต้องการที่จะชี้ให้เห็นถึงข้อบกพร่องของการแก้ ปัญหาเท่าที่ปฏิบัติสืบ ๆ มา  เมื่อเกิดปัญหาขึ้นในสังคมมักจะมองออกไปนอกตัวจนเกินไป  เช่น มองไปที่อำนาจเหนือธรรมชาติเป็นผู้ทำให้เกิดปัญหาในสังคม  เป็นต้น  เมื่อมองปัญหาพลาดก็จะนำไปสู่การแก้ปัญหาพลาดเช่นเดียวกัน  แทนที่จะกลับมามองที่สังคมว่ามีปัญหาอะไร  อะไรเป็นสาเหตุของปัญหาแล้วจะดำเนินไปสู่การแก้ไขอย่างไร  กลับเบนความสนใจไปสู่สิ่งที่อยู่นอกเหนือสังคม  เลยเป็นที่มาของการแก้ปัญหาด้วยการทำพิธีบวงสรวงเอาใจเทพเจ้า  สิ้นเปลืองงบประมาณแผ่นดินไปโดยเปล่าประโยชน์

              เมื่อได้ชี้ให้เห็นถึงการแก้ปัญหาและวิธีมองปัญหาที่ไม่ถูกจุดแล้ว  พระพุทธองค์ทรงพยายามที่จะประยุกต์การแก้ปัญหาสังคมด้วยพิธีบูชาเทพเจ้าแบบ ใหม่ด้วย  กล่าวคือ  ผู้รับเครื่องบูชายัญแทนที่จะเป็นเทพเจ้าเหมือนแต่ก่อน  ก็ให้นำเอาเครื่องบูชายัญเหล่านั้นไปให้ประชาชนที่เดือดร้อนแทน คือให้การสนับสนุนส่งเสริมอาชีพของประชาชน  เพราะผู้ประสบปัญหาคือประชาชนไม่ใช่เทพเจ้า  เมื่อประชาชนมีปัญหาเรื่องเศรษฐกิจ  ผู้สมควรได้รับการแก้ปัญหาก็น่าจะเป็นประชาชน  นอกจากนั้นในการมองปัญหาสังคม  พระองค์ทรงมองปัญหาแบบองค์อันเป็นการเชื่อมโยงแนวความคิดทั้งหมดเข้าด้วย กัน  มิได้มองแบบแยกส่วน  กล่าวคือ  ปัญหาโจรกรรม  และอาชญากรรมที่ปรากฏอยู่นั้น  ส่วนใหญ่มีรากฐานมาจากปัญหาเรื่องเศรษฐกิจ  ถ้ามัวไปแก้ปัญหาโจรกรรมหรืออาชญากรรมโดยไม่สนใจปัญหาที่รากฐานจริง ๆ ก็นับเป็นเรื่องที่ยากต่อการดำเนินการแก้ไขให้สำเร็จ  เพราะเป็นการแก้ปัญหาที่ปลายเหตุ 

              เมื่อกล่าวโดยสรุปแล้ว  เศรษฐศาสตร์การเมืองตามนัยแห่งกูฎทันตสูตร  ที่พระพุทธเจ้าได้ทรงเน้นให้เห็นถึงการปราบปรามผู้อย่างเด็ดขาด  ด้วยการส่งเสริมเศรษฐกิจ  โดยมองเห็นว่า  เมื่อทุกคนอยู่ดีมีความสุขทางด้านร่างกายในระดับหนึ่งแล้ว  เรื่องการลักเล็กขโมยน้อย  โจรผู้ร้ายก็จะค่อย ๆ  หมดไปจากสังคม  สังคมก็จะบังเกิดความสันติสุขอย่างแท้จริงหากดำเนินนโยบายเชิงรุกด้วยหลัก ยุทธศาสตร์  ๖  ประการ

              หลักการและแนวทางสำคัญประการหนึ่งในกูฏทันตสูตรคือ การแบ่งปันและกระจายทรัพยากรให้ครอบคลุมถึงกลุ่มคนต่างๆ ในสังคมมากที่สุด กล่าวคือ ให้กลุ่มคนต่างๆ ทั้งภาคเกษตรกรรม นักธุรกิจ และกลุ่มคนชั้นปกครอง สามารถเข้าถึงแหล่งทุน และทรัพยากรอย่างเท่าเทียม และเป็นธรรม ไม่ว่าจะเป็นทรัพยากรทางธรรมชาติ เช่น ดิน และน้ำ  ทรัพยากรทางสังคม เช่น โอกาสทางการศึกษา ความปลอดภัยทางด้านชีวิต และทรัพย์สิน  ทรัพยากรทางด้านเศรษฐกิจ เช่น โอกาสการเข้าถึงแหล่งทุน การตลาด และแรงงานที่เป็นธรรม

              การที่กลุ่มคนต่างๆ ไม่สามารถเข้าถึงโอกาส และได้รับการแบ่่งปันผลประโยชน์และความต้องการด้านทรัพยากรอย่างเท่าเทียม ทั่วถึง และเป็นธรรมดังกล่าว  จึงเป็นเหตุผลสำคัญอีกประการหนึ่ง ในแข็งขัน และแย่งชิงอำนาจที่ว่าด้วยการปกครองรัฐ  เพราะหลายกลุ่มเชื่อว่า รัฐเป็นที่มาของ "อำนาจทางการบริหาร" ซึ่งอำนาจการบริหารอาจจะเป็นที่มาของอำนาจอื่นๆ เ่ช่น อำนาจทางการทหาร อำนาจทางการปกครอง อำนาจทางสังคม อำนาจทางเศรษฐกิจ และอำนาจทางกฎหมายที่จะนำไปสู่การร่างและตรากฎหมายเพื่อปกป้องผลประโยชน์ หรือแสวงหาประโยชน์เพื่อกลุ่มการเมืองของตน

              เมื่อสถานการณ์ดำเนินไปในลักษณะเช่นนี้  ย่อมเป็นการยากที่จะทำให้กลุ่มคนต่างๆ ในสังคมสามารถอยู่ร่วมกันอย่างสันติสุขได้  เพราะกลุ่มต่างๆ จะพยายามที่จะแสวงหาโอกาสที่เข้าถึงอำนาจในลักษณะดังกล่าว และในหลายๆ เหตุการณ์ที่เกิดขึ้นในโลกนี้   เมื่อวิเคราะห์ตามทฤษฏีของมาเคียวารี นักรัฐศาสตร์ชื่อดังผู้เขียนหนังสือเรื่อง "เจ้าผู้ครองนครแห่งรัฐ" (The Prince) จะพบว่า หากเป้าหมายคือการได้มาซึ่งอำนาจทางการเืมือง และสังคมแล้ว กลุ่มการเมือง และกลุ่มผลประโยชน์ต่างๆ จะดำเนินการทุกวิถีทาง โดยไม่สนใจ และใส่ใจวิธีการว่าจะรุนแรง นำไปสู่การสูญเสียและขาดความชอบธรรมมากเพียงใด 

               เศรษฐศาสตร์การเมืองตามแนวทางของพระเจ้ามหาวิชิตราชจึงเป็น "วิถีกำมะหยี่"  ที่จะทำให้การอยู่ร่วมกันในสังคมของกลุ่มคนต่างๆ "ยืดหยุ่น" และนำไปสู่การแบ่งปันผลประโยชน์และความต้องการอย่างเท่าเทียม และเป็นธรรมมากยิ่งขึ้น   การกระจายอำนาจต่างๆ ออกไปสู่ภาคส่วนอื่นๆ  ไม่ว่าจะเป็นท้องถิ่นทั้งในเมือง และนอกเมือง  ไม่ว่าจะเป็นอำนาจทางการเมืองการปกครอง อำนาจทางการบริหาร อำนาจทางเศรษฐกิจ และอำนาจทางการตลาด  อาจจะทำให้การแย่งชิงอำนาจที่กระจุกตัวอยู่ในกลุ่มใดกลุ่มหนึ่ง หรือส่วนใดส่วนหนึ่งมีความยืดหยุ่นมากยิ่งขึ้น  การแข่งขัน แย่งชิงที่นำไปสู่ความรุนแรงจะเป็นไปแบบถ้อยทีถ้อยอาศัยกันมากยิ่งขึ้น ดังจะเห็นได้จากรัฐภายใต้การบริหารของพระเจ้ามหาวิชิตราช

บรรณานุกรม

๑. ภาษาไทย

ข้อมูลปฐมภูมิ 

สํยุตฺตนิกาเย  สคาถวคฺคปาลิ .  มหาจุฬาเตปิฏกํ  มหาจุฬาลงฺกรณราชวิทฺยาลฺเยน  ปกาสิตา  อนุสฺสรณียํ  พุทธวสฺเส  ๒๕๐๐.

ข้อมูลทุติยภูมิ 

ขุททกนิกาย  ธรรมบท .พระไตรปิฏก  ฉบับหลวง  ๒๕๑๔ . เล่มที่  ๒๕ .  กรุงเทพมหานคร :  กรมการศาสนา  กระทรวงศึกษาธิการ ,  ๒๕๑๔.

ทีฆนิกาย  มหาวรรค .  พระไตรปิฏก  ฉบับหลวง  ๒๕๑๔ .  เล่มที่  ๑๐ .  กรุงเทพมหานคร :  กรมการศาสนา  กระทรวงศึกษาธิการ ,  ๒๕๑๔.

ทีฆนิกาย  ปาฏิกวรรค .  พระไตรปิฏก  ฉบับหลวง  ๒๕๑๔ .  เล่มที่  ๑๑ .  กรุงเทพมหานคร :  กรมการศาสนา  กระทรวงศึกษาธิการ ,  ๒๕๑๔.

ทีฆนิกาย  สีลขันธวรรค .  พระไตรปิฏก  ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย.  เล่มที่  ๙ .  กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ,  ๒๕๓๙.

สังยุตตนิกาย  สคาถวรรค .  พระไตรปิฏก  ฉบับสังคายนา  เล่มที่  ๑๕ .  กรุงเทพมหานคร :  โรงพิมพ์การศาสนา ,  ๒๕๓๐.

สังยุตตนิกาย  สคาถวรรค .  พระไตรปิฏก  ฉบับหลวง  ๒๕๑๔ .  เล่มที่  ๒๐ .  กรุงเทพมหานคร : กรมการศาสนา กระทรวงศึกษาธิการ ,  ๒๕๑๔.

สังยุตตนิกาย   สุตตนิบาต .  พระไตรปิฏก ฉบับหลวง  ๒๕๑๔ ,  เล่มที่  ๒๐ .  กรุงเทพมหานคร :  กรมการศาสนา กระทรวงศึกษาธิการ ,  ๒๕๑๔.

อังคุตตรนิกาย  อัฏฐกนิบาต .  พระไตรปิฏก  ฉบับหลวง  ๒๕๑๔ ,  เล่มที่  ๒๓ .  กรุงเทพมหานคร : กรมการศาสนา  กระทรวงศึกษาธิการ ,  ๒๕๑๔.

อังคุตตรนิกาย  ปัญจกนิบาต .  พระไตรปิฏก  ฉบับหลวง  ๒๕๑๔ ,  เล่มที่  ๒๓ .  กรุงเทพมหานคร : กรมการศาสนา  กระทรวงศึกษาธิการ ,  ๒๕๑๔.

อังคุตตรนิกาย  สัตตกนิบาต .  พระไตรปิฏก ฉบับหลวง  ๒๕๑๔ .  เล่มที่  ๒๑.  กรุงเทพมหานคร :  กรมการศาสนา  กระทรวงศึกษาธิการ ,  ๒๕๑๔.

อังคุตตรนิกาย  ติกนิบาต .  พระไตรปิฏก  ฉบับหลวง  ๒๕๑๔ .  เล่มที่  ๒๐ .  กรุงเทพมหานคร :  กรมการศาสนา  กระทรวงศึกษาธิการ ,  ๒๕๑๔.

คัมภีร์อรรถกถา

พระธัมมปทัฏฐกถาแปล  ภาค  ๖ , พิมพ์ครั้งที่  ๑๑.  กรุงเทพมหานคร :  มหามกุฏราชวิทยาลัย ,  ๒๕๒๙.

๒. หนังสือ

ชัยประกาศ นารยัณ. จากสังคมนิยมสู่สรรโวทัย. แปลโดย รสนา โตสิตระกูล. กรุงเทพมหานคร: บริษัท เคล็ดไทย จำกัด, ๒๕๒๓.

ชูเมกเกอร์ อี.เอฟ. งานกับชีวิต. แปลโดย พระประชา ปสนฺนธมโม. กรุงเทพฯ : มูลนิธิโกมลคีมทอง, ๒๕๒๔.

ฟริตจ๊อฟ คาปร้า. จุดเปลี่ยนแห่งศตวรรษ. แปลโดย พระประชา ปสนนฺจิตโต พระไพศาล วิสาโล  สันติสุข โสภณสิริ รสนา โตสิตระกูล. พิมพ์ครั้งที่ ๓. กรุงเทพฯ : เรือนแก้วการพิมพ์, ๒๕๓๙.

สุรพล เพชรลา. เศรษฐศาสตร์ตามแนวพุทธศาสตร์. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์กรมการศาสนา, ๒๕๒๖.

พระธรรมปิฎก (ป.อ. ปยุตฺโต). พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม. พิมพ์ครั้งที่ ๑๒. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๔๖.

______________________. พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์. พิมพ์ครั้งที่  ๑๑. กรุงเทพมหานคร : บริษัท เอส. อาร์. พริ้นติ้ง แมส โปรดักส์ จำกัด, ๒๕๕๑.

______________________. เศรษฐศาสตร์แนวพุทธ Buddhist Economics. พิมพ์ครั้งที่ ๙. กรุงเทพมหานคร : มปพ, ๒๕๔๘.

ฉัตรทิพย์  นาถสุภา .  ลัทธิเศรษฐกิจการเมือง.  กรุงเทพมหานคร : ไทยวัฒนาพานิช , ๒๕๑๙.

ดำรง  มัธยมนันท์.  เศรษฐศาสตร์.  กรุงเทพมหานคร :  โรงพิมพ์คุรุสภา ,  ๒๕๐๕.

ฟริตจ๊อฟ  คาปร้า.  จุดเปลี่ยนแห่งศตวรรษ . แปลโดย พระประชา  ปสนนจิตโต  พระไพศาล  วิสาโล  สันติสุข  โสภณสิริ  และรสนา  โตสิตระกูล   . พิมพ์ครั้งที่  ๓ .  ๓  เล่ม .  กรุงเทพมหานคร :  เรือนแก้วการพิมพ์ , ๒๕๓๙.

พระมหาหรรษา ธมฺมหาโส.  พุทธสันติวิธี: การบูรณาการหลักการและเครื่องมือจัดการความขัดแย้ง. กรุงเทพมหานคร: ๒๑ เซ็นจูรี่, ๒๕๕๔

พระราชวรมุนี (ประยุทธ์  ปยุตโต) .  พจนานุกรมพุทธศาสน์  ฉบับประมวลศัพท์.  กรุงเทพมหานคร : มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย , ๒๕๒๘.

พระเทพเวที (ประยุทธ์  ปยุตโต) .  พจนานุกรมพุทธศาสตร์  ฉบับประมวลธรรม .  กรุงเทพมหานคร : มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ,  ๒๕๓๒.

พระเทพเวที  (ประยุทธ์  ปยุตโต).  เศรษฐศาสตร์แนวพุทธ.  กรุงเทพมหานคร : มูลนิธโกมลคีมทอง , ๒๕๓๑.

ทวี หมื่นนิกร. เศรษฐศาสตร์จึงต้องเป็นเศรษฐศาสตร์การเมือง. กรุงเทพมหานคร: มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, ๒๕๕๔.

ราชบัณฑิตยสถาน .  พจนานุกรมภาษาไทย ฉบับเฉลิมพระเกียรติ .  พิมพ์ครั้งที่  ๓ . กรุงเทพมหานคร : ไทยวัฒนาพานิช , ๒๕๓๐.

สุชีพ  ปุญญานุภาพ .  สารัตถแห่งศาสนธรรม . พิมพ์ครั้งที่ ๑.  กรุงเทพมหานคร : มหามกุฎราชวิทยาลัย, ๒๕๓๑.

สุรพล  เพชรลา.  เศรษฐศาสตร์ตามแนวพุทธศาสตร์ .  กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์กรมการศาสนา, ๒๕๒๖.

๓. บทความ

ชูมักเกอร์ อี. เอฟ. “เศรษฐศาสตร์ของชาวพุทธ.”  พุทธศาสนา   ๖๕  (สิงหาคม-พฤศจิกายน  ๒๕๔๐) : ๘๙-๙๖.

วันรักษ์   มิ่งมณีนาคิน.  “เศรษฐศาสตร์คืออะไร.” ใน เศรษฐศาสตร์ไม่ยากอย่างที่คิด,  หน้า ๑๕-๑๙. วันรักษ์  มิ่งมณีนาคิน  .  กรุงเทพมหานคร : นำอักษรการพิมพ์ , ๒๕๓๘.

ทวีวัฒน์  ปุณฑริกวัฒน์ .  “พุทธเศรษฐศาสตร์.”   พุทธศาสน์ศึกษา  ๕   (พฤษภาคม-ธันวาคม  ๒๕๔๑) :  ๕๘-๖๗.

๔. ภาษาอังกฤษ

Grolier  Incoration  ed , The Encyclopedia  Americana  and  Dictionaries  international  edition , Usa   :1996.

Jonathan  Crowther  (Editor) , Oxford Advanced  Learner’s Dictionary . Fifth  edition . Oxford  University press , 1995. 

Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. New York : Simon & Schuster, 1996.

Smith ,  Adam .  Aa  InQuiry  into  the  Nature  and  Causes  of  the  Wealth  of  nations .  Edited  by  Edwin  Cannan .  London :  University  Paperbacks ,  1950.

๕. สื่ออิเล็กทรอนิคส์

http://gotoknow.org/blog/buddhist-conflict-management/324798?page=1

http://gotoknow.org/blog/buddhist-conflict-management/324798?page=1

http://th.wikipedia.org/wiki/ธรรมาภิบาล