ความเป็นมาของเนตติปกรณ์และเปฏโกปเทส

พระพุทธศาสนานิกายเถรวาทนับตั้งแต่ยุคต้น ๆ ได้ยึดเอาพระไตรปิฎกเป็นศูนย์กลางของจารีตทางความคิด ยอมรับว่า พระไตรปิฎกคือ “พุทธวจนะ” และเป็น “ธรรมกาย” (กองธรรม) จากการที่จัดพระไตรปิฎกไว้ในตำแหน่งศูนย์กลางนี้เอง ปัญหาในเชิงการตีความคัมภีร์จึงมีความสำคัญอย่างยิ่งในสายเถรวาท ผลที่ตามมาคือ นิกายเถรวาทได้พัฒนาคำสอนและแนวคิดต่าง ๆ ขึ้นมาในรูปของคัมภีร์อรรถกถาและฎีกาสำหรับอธิบายพระไตรปิฎก ดังที่ข้าพเจ้าเคยตั้งข้อสังเกตไว้แล้วในที่อื่นๆ งานเขียนในแนวอรรถกถาเป็นตัวแทนของการแก้ปัญหาขั้นที่สองและขั้นสุดท้ายของเถรวาทที่เสนอวิธีการตีความหรือการทำความเข้าใจพระไตรปิฎก อย่างไรก็ตาม การแก้ปัญหาการตีความขั้นแรก ๆ พบในคัมภีร์ยุคหลังพระไตรปิฎก 2 คัมภีร์ คือ “เนตติปกรณ์” และ “เปฏโกปเทส” หลักการหรือแนวทางสำหรับตีความพระไตรปิฎกในคัมภีร์ทั้งสองนี้ ได้มีอิทธิพลต่อการกำหนดกรอบวิธีคิดในจารีตการแต่งคัมภีร์แนวอรรถกถาของเถรวาทอย่างลึกซึ้ง คัมภีร์ทั้งสองนี้ได้รับการยอมรับตามจารีตว่าเป็นผลงานของท่าน “พระมหากัจจานะ” ถือว่าเป็นคู่มือการตีความที่สลับซับซ้อนและใช้เทคนิคชั้นสูง แม้คัมภีร์ทั้งสองนี้จะมีเนื้อหาไม่เหมือนกันทั้งหมด แต่ก็ได้เสนอมุมมองและหลักการตีความอย่างเดียวกัน

เนตติปกรณ์ และ เปฏโกปเทส ได้พัฒนาแนวคิดเรื่องทางสู่พระนิพพานตามลำดับขั้น (gradual path) และได้ใช้แนวคิดนี้เป็นยุทธศาสตร์การตีความเพื่ออธิบายหลักธรรม แม้แนวคิดนี้จะเป็นที่รับรู้โดยทั่วไปในพระพุทธศาสนายุคหลัง ทั้งในฝ่ายเถรวาทและมหายาน และได้กลายมาเป็นเอกลักษณ์สำคัญของจารีตทางความคิดของเถรวาทที่ส่งทอดผ่านคัมภีร์ต่าง ๆ เช่น วิสุทธิมรรค เป็นต้น ดูเหมือนว่าแนวคิดทำนองนี้จะไม่ได้ปรากฏออกมาชัดเจนนักในคัมภีร์เถรวาทยุคก่อนเนตติปกรณ์และเปฏโกปเทส เมื่อเป็นเช่นนี้ ถามว่า คัมภีร์ทั้งสองได้หยิบยกเอาแนวคิดนี้ขึ้นมานำเสนออย่างมีพลังได้อย่างไร บริบทแวดล้อม (context) ในช่วงที่คัมภีร์ทั้งสองเกิดขึ้น สามารถจะแสดงบทบาทกำหนดรูปแบบและทำให้แนวทัศนะในการตีความมีความสำคัญขึ้นมาได้หรือไม่ เราจะเริ่มต้นด้วยการพิจารณาปัญหาข้อที่สองก่อน คิดว่าน่าจะทำให้เรามองเห็นความสำคัญและความหมายของยุทธศาสตร์การตีความในคัมภีร์ทั้งสองนี้ได้ดีขึ้น

ในหนังสือชื่อว่า “Selfless Persons” สตีเวน คอลลินส์ ได้เสนอแนวคิดไว้ว่า คัมภีร์ของเถรวาทเกิดขึ้นตามเงื่อนไขแห่งบริบทแวดล้อม โดยเขาเขียนไว้ว่า “แนวคิดของเถรวาทเกิดมาจากบริบททางประวัติศาสตร์และวัฒนธรรม แล้วสร้างรูปแบบและสมมติฐานบางอย่างขึ้นมาเพื่อปลดเปลื้องข้อวิตกกังวลเฉพาะบางอย่าง…” เขาให้เหตุผลว่า คัมภีร์ต่าง ๆ สามารถทำความเข้าใจได้ในความหมายของ เดอร์ไคม์ (Durkhiem) ที่ว่าเป็น “ข้อเท็จจริงทางสังคม” (social facts) ทัศนะของคอลลินส์ ในแง่ความสัมพันธ์ระหว่างคัมภีร์ของเถรวาทกับบริบทแวดล้อมได้สนับสนุนแนวคิดของนักวิชาการคนอื่น ๆ เกี่ยวกับปัญหาเรื่องความสัมพันธ์ระหว่าง “ตัวบท” (text-หมายถึงตัวเนื้อหา รูปแบบ และโครงสร้างของคัมภีร์หรือตำรา-ผู้แปล) กับ “บริบท” (context-บรรยากาศด้านสภาพแวดล้อม ค่านิยม ความเชื่อ ขนบธรรมเนียม และประเพณีวัฒนธรรม เป็นต้น-ผู้แปล )

เพื่อไม่ให้ออกนอกประเด็นไปไกลเกินไป ขอสรุปสั้น ๆ อย่างนี้ว่า บริบทแวดล้อมทำหน้าที่อย่างน้อย 2 ระดับในการกำหนดรูปแบบกระบวนการผลิตและการตีความคัมภีร์ในจารีตทางศาสนาในรูปของการสะสมขึ้นเรื่อย ๆ ประการแรก คือ บริบทแวดล้อมเป็นบ่อเกิดของคัมภีร์ นี้คือความจริงที่ได้รับการยอมรับมานานในสาขาไบเบิลศึกษา (Biblical Studies) ซึ่งเป็นพื้นฐานสำหรับสร้างหลักการวิจารณ์และวิธีการทำความเข้าใจคัมภีร์ นักวิชาการคนอื่น ๆ เช่น แมรี่ ดักลาส (Mary Douglas) ได้แสดงให้เห็นว่า ความเชื่อและระบบคุณค่าต่าง ๆ (values) ที่สร้างจักรวาลวิทยา (โลกทัศน์-ชีวทัศน์) ของบุคคลหรือกลุ่มบุคคล ถูกกำหนดหรือออกแบบโดยบริบทแวดล้อม และในขณะเดียวกันก็ทำหน้าที่ออกแบบบริบทแวดล้อมขึ้นมาใหม่ด้วย บริบททางสังคมเป็นตัวกำหนดโครงสร้างและแบบแผนการให้รางวัลและการลงโทษ เป็นตัวกำหนดระบบคุณค่าบางอย่างและความหมายของการดำรงอยู่ และในขณะเดียวกัน มันก็ได้มอบคุณค่าและการตีความที่ไม่มีเหตุผลอื่นๆ กลับคืนมาด้วย จากการส่งอิทธิพลต่อความเชื่อในลักษณะกดดันของบริบท บริบทแต่ละอย่างจึงก่อให้เกิดอคติเชิงวัฒนธรรมและจักรวาลวิทยา นั่นคือ “สำนึกร่วมทางศีลธรรม (ของสังคม) เกี่ยวกับมนุษย์และตำแหน่งแห่งที่ (place) ของตนในจักรวาล” เนื่องจาก “ตัวบท” เป็นตัวแทนของ “จักรวาลวิทยาที่ถูกแช่แข็ง” (frozen cosmologies) ดังนั้น เราจึงอาจเห็นได้ว่า ตัวบทเกิดขึ้นภายใต้ความกดดันของบริบทและเป็นตัวแทนของบริบทนั้น

ดูเหมือนว่า เนตติปกรณ์ และเปฏโกปเทส ได้เกิดขึ้นในบริบทและเป็นตัวสะท้อนบริบททางประวัติศาสตร์เฉพาะบางอย่าง ซึ่งบริบทนี้เองเป็นตัวออกแบบวิธีการทำความเข้าใจหลักธรรมในคัมภีร์ทั้งสอง ดูเหมือนว่าทั้งสองคัมภีร์จะเป็นตัวแทนของสิ่งที่ คอลลินส์ เรียกว่า “ข้อเท็จทางสังคม” แน่นอนว่า การสันนิษฐานบริบททางสังคมที่อยู่เบื้องหลังคัมภีร์ทางพุทธศาสนา เป็นสิ่งที่อันตราย เนื่องจากยังไม่มีความชัดเจนเพียงพอ เรายังไม่มีความแน่นอนชัดเจนในรายละเอียดทั้งหมดของบริบทอินเดียโบราณที่คัมภีร์ทั้งสองเกิดขึ้น จะอย่างไรก็ตาม ก็มีทัศนะร่วมกันในเชิงวิชาการเกี่ยวกับสภาพบริบทสังคมอินเดียและสถานะของศาสนาในบริบทนั้น และทัศนะเหล่านี้ได้เป็นประดุจประทีปนำทางกลับไปหาภูมิหลังและเจตนารมณ์ของคัมภีร์

หลุย ดูมองต์ (Louis Dumont) ได้บรรยายภาพบริบทสังคมอินเดียว่า มีคนอยู่ 2 กลุ่ม คือ “ผู้อยู่ในโลก กับผู้สละโลก” (กลุ่มอาคาริก กับกลุ่มอนาคาริก-ผู้แปล) ผู้ดำเนินชีวิตตามบรรทัดฐานของระบบวรรณะและผู้ครองเรือนคือผู้ที่ดูมองต์บอกว่า “ผู้อยู่ในโลก” (men of the world) ส่วนผู้ที่เข้าป่า เรียกว่า “ผู้สละโลก” (renouncers) นี้คือภาพพื้นฐานทั่วไปของสังคมอินเดียสมัยโบราณ ซึ่งก็สอดคล้องกับทัศนะของแมกซ์ เวเบอร์ (Max Weber) เกี่ยวกับการแบ่งคนออกเป็น 2 ประเภท (dichotomy) คือ สามัญชน กับชนชั้นสูง (virtuosos) ดูมองต์ ได้ให้เหตุผลต่อไปอีกว่า แนวคิดทางศาสนาของยุคนี้ต้องทำความเข้าใจโดยสัมพันธ์กับคน 2 กลุ่มเหล่านี้ นักบวชหรือผู้สละโลกมีศาสนาแนวปัจเจก ในขณะที่กลุ่มผู้อยู่ในโลกหรือฆราวาสไม่ได้มองตัวเองในเชิงปัจเจก หากแต่มีแนวคิดทางศาสนาแบบเน้นกลุ่มชน (group-oriented)

หลุย ปูแซง (Louis de la Vallee Poussin) ได้ให้ภาพบริบทสังคมอินเดียในแนวนี้เหมือนกันและได้ชี้ให้เห็นว่า ศาสนาต่าง ๆ ในอินเดียได้แสดงให้เห็นบริบทแบบนี้อย่างไร สังคมอินเดียโบราณเป็นบ่อเกิดของจารีตทางศาสนา 2 ประเภท ประเภทแรกเหมาะสำหรับผู้สละโลก หรือปัจเจกบุคคล ประเภททีสอง เหมาะสำหรับผู้อยู่ในโลก ประเภทแรกเขาให้ชื่อว่า “จริยธรรมเพื่อความหลุดพ้น” ประเภทหลังให้ชื่อว่า “ศาสนา” ศาสนาทั้งหลายมุ่งตอบสนองความต้องการพื้นฐานของประชาชนที่อยู่ในสังคม ทั้งความต้องการเฉพาะหน้าและสูงสุด ศาสนาประกอบด้วย ศาสนิกชน พิธีกรรม การบวงสรวง เทวดา และประเพณีศักดิ์สิทธิ์ โดยการจัดวางคำสอนระดับศีลธรรม ปรับความศักดิ์สิทธิ์ให้ลงมาอยู่ในระดับโลกีย์ และยอมรับการมีชีวิตอยู่ในโลก ในแง่ของพิธีกรรมเกี่ยวกับศพ ศาสนาก็ได้ให้หลักประกันแก่คนตายและชีวิตหลังตาย นอกจากนั้น ศาสนายังได้ให้จักรวาลวิทยาชนิดลดหลั่นแก่ประชาชนผู้ต้องการจะดำเนินชีวิตอยู่ในสังคมแบบรวมกลุ่ม

อย่างไรก็ตาม “จริยธรรมเพื่อความหลุดพ้น” ไม่ได้มีลักษณะจักรวาลวิทยาแบบรวมกลุ่มเหล่านี้อยู่ ไม่ได้มีลักษณทางปรัชญาและศาสนา หากแต่เป็นเพียงทางที่นำไปสู่ความหลุดพ้นหรือพระนิพพาน มุ่งเป้าหมายระดับโลกุตระมากกว่าโลกิยะ เน้นจริยธรรมเพื่อความหลุดพ้น ไม่ได้มีเป้าหมายเพื่อตอบสนองความต้องการพื้นฐานของประชาชน เช่น การแต่งงาน พิธีศพ หรือการมีปฏิสัมพันธ์ทางสังคม ทั้งนี้ก็เนื่องจากเป็นหลักการที่มุ่งไปที่บุคคลผู้สละโลกและสังคมนั่นเอง หลักแห่งความหลุดพ้นเช่นนี้ได้เริ่มขึ้นในพระพุทธศาสนาแบบดั้งเดิมตามที่ปูแซงได้อธิบายไว้

ที่บอกว่า พระพุทธศาสนาแบบดั้งเดิมเป็นตัวแทนจริยธรรมเพื่อความหลุดพ้น ดูเหมือนจะมีความน่าเชื่อถืออยู่ไม่น้อย พระพุทธเจ้าและสาวกของพระองค์ในยุคต้น ๆ ก็เป็นส่วนหนึ่งความเคลื่อนไหวอย่างแพร่หลายของกลุ่มสมณะหรือผู้สละโลกในอินเดียโบราณ พระสูตรหรือคำสอนทางพระพุทธศาสนาเป็นจำนวนมาก ก็ได้สะท้อนจักรวาลวิทยาเชิงปัจเจกและการแสวงหาความหลุดพ้นตามแนวคิดเรื่อง “จริยธรรมเพื่อความหลุดพ้น” ของปูแซง ถ้าเป็นอย่างที่ปูแซงเชื่อ พระพุทธศาสนาแบบดั้งเดิมก็เริ่มต้นในฐานะเป็นจริยธรรมสำหรับผู้สละโลก ต่อมาไม่นานจึงมีคำศัพท์เกี่ยวกับความต้องการของฆราวาสชัดเจนขึ้น เมื่อพระพุทธศาสนาพัฒนาไปเรื่อย ๆ ก็เริ่มมีการสร้างความสัมพันธ์กับสังคมในโลกฆราวาส ดูมองต์ ได้มองกระบวนการคลี่คลายขยายตัวของศาสนาในอินเดียว่า “ความลี้ลับของศาสนาฮินดู อาจพบได้ในบทสนทนาระหว่างผู้สละโลก กับผู้อยู่ในโลก” ความเปลี่ยนแปลงเกิดขึ้นก็ดี จารีตทางศาสนาฮินดูได้วิวัฒน์ก็ดี ก็เพราะผู้สละโลกเป็น “ผู้ผลักดัน (agent) การพัฒนาทั้งในทางศาสนาและการคาดเดาความจริงของอินเดีย ผู้สร้างระบบคุณค่า (creators of values)” จะต้องนำเสนอตัวเองต่อสังคมในวงกว้าง ดูมองต์ ได้เขียนไว้อีกว่า “พัฒนาการทางประวัติศาสตร์ของศาสนาฮินดู ด้านหนึ่งเป็นพัฒนาการแบบมุ่งความหลุดพ้น (สันยาสี) อีกด้านหนึ่งเป็นพัฒนาการของศาสนาแบบโลก ๆ”

แนวคิดเรื่องทางสู่พระนิพพานตามลำดับขั้น ได้เปิดช่องทางให้เนตติปกรณ์และเปฏโกปเทส สามารถรวมเอาเป้าหมายระดับโลกียะให้เข้ามาอยู่ภายใต้เป้าหมายระดับโลกุตระ และทำให้อธิบายได้ว่า สัจธรรมมีความเกี่ยวข้องสัมพันธ์กับประชาชนทั้งหมดอย่างไร ในการพัฒนาทางสู่พระนิพพานตามลำดับขั้นให้เป็นยุทธศาสตร์แห่งการตีความ นิกายเถรวาทได้ดำเนินตามแบบแผนเดียวกันกับที่ ดูมองต์ กล่าวไว้ในกรณีศาสนาฮินดู เขาได้ตั้งข้อสังเกตคำสอนเรื่องการเวียนว่ายตายเกิด (สังสารวัฏ) ว่า “คือการสร้างความสัมพันธ์ระหว่างผู้สละโลกในฐานะเป็นปัจเจกบุคคล กับคนที่อยู่ในโลกที่เป็นเหมือนดวงวิญญาณผู้คอยค้ำจุนผู้สละโลกอยู่เบื้องหลัง” “แนวคิดเรื่องการเวียนว่ายตายเกิดมีเจตจำนงเด่นชัดในการที่จะยืมความจริงที่ผู้สละโลกค้นพบมาให้แก่คนที่อยู่ในโลก” คัมภีร์ทั้งสองได้ใช้ทางสู่ความหลุดพ้นตามลำดับขั้นคล้ายๆ กัน โดยใช้เป็นวิถีทางสำหรับมองการเวียนว่ายตายเกิดเหมือนอย่างที่คอลลินส์เรียกว่า “ยุทธศาสตร์ในเชิงวิมุตวิทยา” (soteriological strategy)

ในฐานะเป็นคู่มือแห่งการตีความ เนตติปกรณ์และเปฏโกปเทส ได้นำเสนอเส้นทางตามลำดับขั้นในฐานะเป็นกุญแจสำหรับไขเข้าไปสู่อรรถะหรือความหมายแห่งธรรมของพระพุทธเจ้า เนตติปกรณ์อธิบายหลักธรรมโดยการอ้างพุทธพจน์ที่ว่า “ภิกษุทั้งหลาย เราจักแสดงธรรมอันงามในเบื้องต้น งามในท่ามกลาง และงามในที่สุด พร้อมทั้งอรรถะและพยัญชนะ แก่เธอทั้งหลาย” (N.5; เนตติ. 5/7; Majjhima Nikaya III. 280) แม้จะมีความสลับซับซ้อนมาก แต่เนตติปกรณ์ก็ยืนยันในข้อเท็จจริงที่ว่า คำสอนของพระพุทธเจ้าไม่มีขอบเขต ไม่มีประมาณ (N. 8; เนตติ. 9/11) คำอธิบายเหล่านี้ได้สร้างความกระจ่างเกี่ยวกับความสูงสุดของธรรม เพราะเป็นธรรมที่พระพุทธเจ้าแสดงไว้ จึงเป็นความจริงที่ไม่มีขอบเขต ไม่มีประมาณ พร้อมทั้งมีโครงสร้างและตรรกะอยู่ภายในพร้อมเสร็จ การที่จะเข้าใจธรรมนั้นได้ ผู้ตีความจะต้องเข้าถึงระบบตรรกะแล้วถือเอาอรรถะและพยัญชนะของธรรมได้อย่างเหมาะสม ดังข้อความในอังคุตตรนิกายที่ว่า การตีความอรรถะและพยัญชนะของธรรมอย่างไม่ถูกต้อง ย่อมเป็นไปเพื่อความเสื่อมสูญและการทำลายพระสัทธรรม (Anguttara Nikaya II.147; ดู องฺ. ทุก.21/160/223 ฉบับภาษาไทย มจร.)

ทั้งเนตติปกรณ์และเปฏโกปเทส ได้ตั้งสมมติฐานว่า ระบบตรรกะและโครงสร้างภายในหลักธรรม มีรากฐานมาจากทางตามลำดับขั้น ทางตามลำดับขั้นปรากฏออกมาเป็นธรรมอันงามในเบื้องต้น งามในท่ามกลาง และงามในที่สุด พระพุทธเจ้าทรงนำเอาเป้าหมายสูงสุดเข้ามาสัมพันธ์กับประชาชนก็ด้วยอาศัยแนวคิดแบบนี้เอง หลักการตีความทั้งหมดในคัมภีร์ทั้งสอง รวมทั้งหลักอรรถะและพยัญชนะ ก็ทำงานภายในกรอบของทางตามลำดับขั้นนี้เอง เมื่อได้วางแบบแผนของทางตามลำดับขั้นทับซ้อนลงไปบนหลักธรรม คัมภีร์ทั้งสองนี้จึงมองหาลำดับขั้นตอนแบบลดหลั่นของทางและเป้าหมายที่จำเป็นต่อการนำธรรมเข้าไปสัมพันธ์กับความหลากหลายของประชาชน แต่ยังรักษาไว้ซึ่งแนวคิดที่ว่า เป้าหมายและความหมายสูงสุดของธรรมมีเพียงหนึ่งเดียว

เมื่อได้วางตรรกะและโครงสร้างแห่งทางสำหรับเข้าถึงธรรมโดยรวมแล้ว เพื่อให้สอดคล้องกับแนวคิดนี้ เนตติปกรณ์และเปฏโกปเทส จึงได้จัดประเภทบุคคลที่พระพุทธเจ้าแสดงธรรมโปรดตามอุปนิสัยและประเภทพระสูตรที่ทรงนำมาแสดงแก่บุคคลเหล่านี้ การจัดประเภทแบบนี้ (typologies) ปรากฏในบทที่ว่าด้วย “สาสนปัฏฐาน” (the foundation of the sasana) ซึ่งแสดงให้เห็นถึงหัวใจสำคัญที่คัมภีร์ทั้งสองได้วางไว้ นักตีความผู้เข้าไปสัมผัสกับธรรมโดยไม่ตระหนักถึงลักษณะพิเศษเหล่านี้ จะไม่สามารถเข้าใจธรรมได้ และถือว่าเป็นเรื่องอันตราย ดังที่เปฏโกปเทสได้ชี้ว่า “ทำพระสูตรให้วิปริต” (mixing up the suttas) (P. 80)

ในการจัดประเภทบุคคลตามที่พระพุทธเจ้าแสดงธรรมโปรดตามอุปนิสัย คัมภีร์ทั้งสองได้แบ่งบุคคลออกเป็น 3 ประเภทหลัก ๆ คือ ปุถุชน เสขบุคคล และอเสขบุคคล (P.42; N.49) ประเภทบุคคลเหล่านี้ก็คือตัวแทนของระดับขั้นในมรรค คือ ตั้งแต่ระดับโสดาบันไปจนถึงระดับอรหันต์ สองประเภทแรกชัดเจนว่าหมายถึงคนที่อยู่ในโลกและผู้สละโลกโดยลำดับ ส่วนประเภทที่สาม เป็นประเภทบุคคลผู้สละโลกที่เข้าถึงเป้าหมายแล้ว (อเสขบุคคล) ซึ่งก็ก้าวขึ้นมาจากบุคคลผู้กำลังเดินทางคือเสขบุคคลนั่นเอง บุคคลสองกลุ่มนี้ ก็คือกลุ่มผู้กำลังขวนขวายเพื่อความบริสุทธิ์ กับกลุ่มผู้เข้าถึงความบริสุทธิ์แล้ว (N. 20)

หลังจากแสดงให้เห็นความสัมพันธ์ของประเภทบุคคลแล้ว เนตติปรณ์และเปฏโกปเทส ก็ได้ชี้ให้เห็นประเภทของพระสูตร การจัดประเภทพระสูตรเหล่านี้ ได้ฉายให้เห็นภาพธรรมชาติของทางตามลำดับขั้นได้เป็นอย่างดี โดยได้จัดพระสูตรพื้นฐานไว้ 4 ประเภทดังที่ปรากฏในบทที่ว่าด้วย “สาสนปัฏฐาน” คือ (1) สังกิเลสภาคิยสูตร (สูตรที่ว่าด้วยสังกิเลส) (2)วาสนาภาคิยสูตร (สูตรที่ว่าด้วยการบำเพ็ญบุญกุศล หรือชีวิตทางศีลธรรม) (3) นิพเพธภาคิยสูตร (สูตรที่ว่าด้วยการทำลายกิเลส หรือการบรรลุมรรคผล) และ (4) อเสขภาคิยสูตร (สูตรที่ว่าด้วยอเสขบุคคล หรือพระอรหันต์) ประเภทของพระสูตรเหล่านี้ สามารถขยายเพิ่มจาก 4 เป็น 8 และจาก 8 เป็น 16 โดยการนำพระสูตรพื้นฐานทั้ง 4 มาผสมกัน

จากการขยายพระสูตรพื้นฐาน 2 ประเภท ไปเป็น 4 ประเภท คัมภีร์ทั้งสองก็ได้แสดงถึงกรอบเค้าโครงของทางตามลำดับขั้น คือ ประเภทพระสูตรที่เกี่ยวกับสังกิเลส ก็จะบรรยายถึงความทุกข์ที่บุคคลต้องแบกรับในชาติแล้วชาติเล่า เพราะมีตัณหาและประกอบอกุศลกรรม ในบทที่ว่าด้วย “สาสนปัฏฐาน” เนตติปกรณ์ได้อธิบายพระสูตรแนวนี้ด้วยการอ้างคาถาธรรมบทสั้น ๆ ว่า “เมื่อบุคคลพูดหรือทำด้วยจิตอันเศร้าหมอง ทุกข์ย่อมติดตามเขาไปเหมือนล้อเกวียนหมุนตามรอยเท้าโค ฉะนั้น” (N. 129) ยังมีตัวอย่างอื่น ๆ ที่แสดงให้เห็นว่า พระสูตรในแนวนี้ได้กล่าวถึงสภาพความทุกข์ยากของบุคคลผู้ยังไม่ได้ตรัสรู้ โดยบรรยายไว้ว่า อวิชชา และตัณหา เป็นตัวนำหมู่มนุษย์ให้เขวออกนอกทาง (ทางตรัสรู้) นี้คือด้านลบของชีวิตมนุษย์ผู้อยู่ในโลก

เนตติปกรณ์ได้ให้ตัวอย่างของพระสูตรในแนวนี้ไว้เป็นจำนวนมาก ชัดเจนว่า นิพเพธะ หรือการทำลายกิเลส เป็นตัวแทนของจริยธรรมเพื่อความหลุดพ้นสำหรับผู้สละโลก พระสูตรเหล่านี้สอนทางสำหรับ “ผู้ถือการอยู่ป่าเป็นวัตร” และ “ผู้ถือการนุ่งห่มผ้าบังสุกุลเป็นวัตร” ที่ละทิ้ง กิจกรรมอย่างโลก ๆ (N. 145) แม้ว่า เนตติปกรณ์และเปฏโกปเทส จะไม่ได้ยืนยันหนักแน่นในประเด็นนี้ แต่ก็ได้นำเสนอผู้สละโลกที่มุ่งทำลายกิเลสในฐานะเป็นพระภิกขุเท่านั้น แม้จะไม่ได้ระบุไว้ว่า ฆราวาสไม่สามารถดำเนินตามมรรคนี้ได้ แต่ในขณะเดียวกันก็ไม่มีตัวอย่างใด ๆ เลยที่อ้างถึงฆราวาสในพระสูตรประเภทนี้ เปฏโกปเทส แสดงพระสูตรประเภทนี้ในฐานะเป็น “มรรค 4 ผล 4 สำหรับภาวะของพระภิกษุ” (P.130) ผู้แต่งคัมภีร์มองว่า ธุระด้านการทำลายกิเลสเป็นธุระของชาววัด ในขณะที่ธุระด้านศีลธรรมเป็นธุระเบื้องต้นของชาวบ้าน มีหลายสูตรที่เนตติปกรณ์ยกมาเป็นตัวอย่างประกอบ แม้จะไม่ได้เอ่ยถึงวินัยที่เป็นสิกขาบทของชาววัดเหมือนที่มีอยู่ในพระวินัยปิฎก ซึ่งประกอบด้วยข้อวัตรปฏิบัติหรือสิกขาบทเล็กน้อยมากมาย แต่พระสูตรแนวนี้เกี่ยวข้องกับวินัย (ศีล) ขั้นสูงที่มุ่งกำจัดความยึดมั่นถือมั่นว่ามีอัตตาและอารมณ์ต่าง ๆ เพื่อความก้าวหน้าในการเจริญกรรมฐาน ตัวอย่างที่นิพเพธภาคิยสูตรอ้างถึง คือ “ภิกษุพึงเป็นผู้มีสติอยู่เพื่อละกามราคะ” (N. 146; ดู เนตติ. 101/175) และอ้างถึงภิกษุผู้หลุดพ้นแล้ว พระสูตรที่บรรยายถึงวิธีกำจัดราคะ โทสะ และกิเลสอื่น ก็คือพระสูตรที่อยู่ในฝ่ายนิพเพธะนั่นเอง (N. 145) ในนิพเพธคาคิยสูตร สัตว์ทั้งหลายจะถูกกล่าวถึงและได้รับการสั่งสอนในแง่ที่เกี่ยวกับ “การข้ามโอฆสงสาร” และการเข้าถึงความหลุดพ้นจากภพ

ตั้งแต่จุดนี้เป็นต้นไป ระดับปัญญา 3 ประเภทเหล่านี้ ได้ครอบคลุมการอธิบายมรรคของเปฏโกปเทสโดยตลอด ในทัสสนภาคิยสูตร บุคคล 3 ประเภทนี้เข้าถึงระดับโสดาบันแตกต่างกัน อุคฆฏิตัญญูบุคคล กลายเป็นพระโสดาบันประเภท “เอกพีชี” (single-seeder-ผู้มีพืชคืออัตภาพเดียว หมายถึง พระโสดาบันผู้เกิดอีกครั้งเดียวก็จะได้บรรลุอรหัตผล-ผู้แปล) เป็นพระโสดาบันประเภทที่มีความก้าวหน้ามากที่สุด เนยยบุคคล กลายเป็นพระโสดาบันประเภท “โกลังโกละ” (clan to clan- ผู้ไปจากตระกูลสู่ตระกูล หมายถึง พระโสดาบันผู้จะเกิดอีก 2-3 ภพ จึงจะบรรลุอรหัตผล -ผู้แปล) และวิปจิตัญญูบุคคล กลายเป็นพระโสดาบันประเภท “สัตตักขัตตุปรมะ” (seven times at most-ผู้จะไปเกิดอีก 7 ภพ จึงจะได้บรรลุอรหัตผล-ผู้แปล) เป็นพระโสดาบันผู้ใช้เวลายาวนานที่สุดในการทำมรรคให้สมบูรณ์

ในระดับที่สูงขึ้นไป ความแตกต่างในการบรรลุธรรมก็ยังดำเนินต่อไป เอกพีชีบุคคล จะกลายเป็นพระอนาคามีประเภทใดประเภทหนึ่งระหว่าง “อันตราปรินิพพายี” (ผู้ปรินิพพานในระหว่าง คือเกิดในสุทธาวาสภพใดภพหนึ่งแล้ว อายุยังไม่ถึงกึ่ง ก็ปรินิพพานโดยกิเลสปรินิพพาน-ผู้แปล) หรือ “อุปหัจจปรินิพพายี” (ผู้จวนจะถึงปรินิพพาน คือ อายุพ้นกึ่งแล้ว จนจะถึงสิ้นอายุจึงปรินิพพาน-ผู้แปล) วิปจิตัญญูบุคคล ก็จะเป็นพระอนาคามีประเภทหนึ่งในสองประเภทเหมือนกัน (ระหว่าง อสังขารปรินิพพายี คือ ผู้ปรินิพพานโดยไม่ต้องใช้แรกชักจูง หรือปรินิพพานโดยง่าย ไม่ต้องใช้ความเพียรนัก กับ สสังขารปรินิพพายี คือ ผู้ปรินิพพานโดยใช้แรงชักจูง คือ ปรินิพพานโดยต้องใช้ความเพียรมาก-ผู้แปล) ในขณะที่เนยยบุคคล จะกลายเป็นพระอนาคามีประเภท “อุทธังโสโต อกนิฏฐคามี” (ผู้มีกระแสในเบื้องบนไปสู่อกนิฏฐภพ คือ เกิดในสุทธาวาสภพใดภพหนึ่งแล้วก็ตาม จะเกิดเลื่อนต่อไปจนถึงอกนิฏฐภพแล้วจึงปรินิพพาน-ผู้แปล) (P. 88-91/36-37; เปฏ.17/217-218) สุดท้าย ในระดับพระอรหันต์ มีการจำแนกประเภทบุคคลระเอียดขึ้นไปอีก คือ-

1. อุคฆฏิตัญญูบุคคลผู้มีอินทรีย์แก่กล้า กลายเป็นบุคคล 2 ประเภท คือ

1. อุภโตภาควิมุตฺโต (ผู้หลุดพ้นโดยสองส่วน)
2. ปญฺญาวิมุตฺโต (ผู้หลุดพ้นด้วยปัญญา)

2. อุคฆฏิตัญญูบุคคลผู้มีอินทรีย์อ่อน กลายเป็นบุคคล 2 ประเภท คือ

3. ฐิตกปฺปี (ผู้ดำรงอยู่ตลอดกัป)
4. ปฏิเวธนภาโว (ผู้มีภาวะคือการแทงตลอด)

3. วิปจิตัญญูบุคคลผู้มีอินทรีย์แก่กล้า กลายเป็นบุคคล 2 ประเภท คือ

5. เจตนาภพฺโพ (เป็นผู้ควรโดยการเลือก/จำนงหมาย-Able by choice)
6. รกฺขนาภพฺโพ (เป็นผู้ควรโดยการรักษา-Able by guarding)

4. วิปจิตัญญูบุคคลผู้มีอินทรีย์อ่อน กลายเป็นบุคคล 2 ประเภท คือ

7. สเจ เจเตติ น ปรินิพฺพายี, โน เจ เจเตติ ปรินิพฺพายี

ผู้ไม่ปรินิพพานถ้าจำนงหมาย (เลือก) จะปรินิพพานถ้าไม่จำนงหมาย

8. สเจ อนุรกฺขติ น ปรินิพฺพายี, โน เจ อนุรกฺขติ ปรินิพฺพายี

ผู้ไม่ปรินิพพานถ้าตามรักษา จะปรินิพพานถ้าไม่ตามรักษา

5. เนยยบุคคล กลายเป็น

9. ปริหานธมฺโม (ผู้เสื่อมจากธรรม) หรือ กมฺมนิยโต (ผู้แน่นอนในกรรม)

การเข้าใจทางตามลำดับขั้นในฐานะเป็นโครงสร้างพื้นฐานแห่งธรรมของพระพุทธเจ้า ได้ทำให้วิธีการการตีความความในรูปแบบอื่น ๆ มีเหตุมีเหตุขึ้นมาด้วย เนตติปกรณ์ ได้ชี้ให้เห็นถึงความสัมพันธ์ของการตีความ 2 ด้าน คือ ด้านอรรถะ หรือความหมาย (meaning) และด้านพยัญชนะ (phrasing) (N.5) ด้วยแนวคิดเรื่องอรรถะและพยัญชนะนี้เอง คัมภีร์ทั้งสองจึงเสนอรูปแบบการตีความเพิ่มเข้ามาอีก 2 วิธี คือ “นัย” (Guide-Lines) และ “หาร” (Modes of Conveying) นัยได้เสนอแนวทาง 3 แนวทางในการใช้กุศลธรรมกำจัดกิเลสหรืออกุศลธรรม แล้วนำคนเข้าหาสู่อรรถะหรือจุดหมายแห่งธรรม นัยเหล่านี้มุ่งที่จะแสดงให้ผู้ตีความเห็นว่า มูลบท 18 ประการ (root terms) ได้ใส่รหัสความหมาย (encode) หรืออรรถแห่งธรรมไว้อย่างไร และนำอรรถะไปสัมพันธ์กับประเภทของบุคคลอย่างไร อย่างไรก็ตาม รูปแบบการตีความแบบนี้ อาจมองได้ด้วยการอธิบายในรูปแบบอื่น ๆ ที่ว่า พระสูตรที่เป็นปฏิปักข์กับกิเลสของบุคคลนั้น อยู่ในมรรคระดับต่ำ ๆ เท่านั้น และประเภทของบุคคลทีอยู่ในกรอบของนัยเหล่านี้ ก็คือบุคคลระดับปุถุชน และอยู่ในพระสูตรระดับโลกิยะ

รูปแบบการตีความที่สำคัญอีกวิธีหนึ่ง คือ “หาร” เป็นวิธีการตีความที่ยึดเอาพยัญชนะของพระสูตรแล้วแสดงให้เห็นว่ามีเอกภาพภายใต้ความหลากหลายอย่างไร “หาร” เป็นวิธีวิเคราะห์พระสูตรที่แตกต่างกันถึง 16 วิธี เพื่อที่จะยอมรับว่า “อรรถะของพระสูตรเป็นหนึ่งเดียว เพียงพยัญชนะเท่านั้นที่แตกต่างกัน” (เหมือนกันโดยอรรถ ต่างกันโดยพยัญชนะ-ผู้แปล) วัตถุประสงค์ของหารเหล่านี้ ก็คือ ต้องการสอนให้ผู้ตีความให้รู้จักวิธีวิเคราะห์พระสูตรในรูปแบบของการลดทอนลงไปหา “องค์ประกอบหลัก” (prime factors) คัมภีร์ทั้งสองได้วางเค้าโครงขององค์ประกอบหลักหรือแนวคิด (ideas) ที่ประกอบเข้าเป็นแก่นหรือเป็นหัวใจของธรรม ในบรรดาแนวคิดต่าง ๆ ที่รวมอยู่ในเค้าโครงนี้ ก็คือ อริยสัจ 4 ปฏิจจสมุปบาท ขันธ์ ธาตุ อายตนะ และอินทรีย์ นั่นเอง (N.21f., 63f.; P.98f.) เกี่ยวกับเค้าโครงนี้ เปฏโกปเทส อธิบายว่า ไม่มีพระสูตรใดเลยที่อยู่นอกเหนือกรอบของแนวคิดเหล่านี้ (P.98)

ประเด็นหลัก ๆ ที่เราวิเคราะห์มาทั้งหมด สามารถสรุปได้ดังนี้ คัมภีร์ทั้งสองเป็นคู่มือการตีความที่นำเสนอวิธีการทำความเข้าใจหลักธรรมที่ถูกต้อง แก่นสำคัญของวิธีการนี้ คือแนวคิดเรื่องทางสู่พระนิพพานตามลำดับขั้นในฐานะเป็นเครื่องมือตีความหรือยุทธศาสตร์สำหรับอธิบายตรรกะและโครงสร้างของธรรม ทางตามลำดับขั้น ได้วางกรอบที่อนุญาตให้ธรรมมีทั้งความหลากหลายและมีเอกภาพในเวลาเดียวกัน คัมภีร์ทั้งสอง ได้แสดงถึงความหลากหลายของธรรมโดยชี้ไปที่ความหลากหลายของประเภทพระสูตรที่สอดคล้องกับความหลากหลายของระดับบุคคล ด้วยความหลากหลายที่เกือบจะหาความแน่นอนไม่ได้นี้ การผสมผสานประเภทของพระสูตรเข้ากับประเภทของบุคคล จึงกำเนิดมาเป็นทางสู่พระนิพพานตามลำดับขั้นอันยาวไกล แนวคิดเรื่องทางชนิดนี้ได้เชื่อมโยงเอาบุคคล ลำดับขั้น และเป้าหมายต่าง ๆ มาหลอมรวมกันได้ทั้งหมด แม้ว่าคัมภีร์ทั้งสองจะนิยามพระสูตรบางประเภทให้เป็นโลกิยสูตร บางประเภทให้เป็น โลกุตรสูตร และแม้จะระบุว่าบางสูตรใช้กับบุคคลระดับปุถุชน บางสูตรใช้กับอเสขบุคคล แต่ทั้งสองคัมภีร์ก็ไม่ได้แยก “กรรมมรรค” (kammic path) ออกจาก “นิพพานมรรค” (nibbanic path) แม้ทาง (มรรค) จะมีหลายระดับและมีการนำไปประยุกต์ใช้หลากหลาย แต่ธรรมเป็นหนึ่งเดียวและทางก็เป็นหนึ่งเดียวเช่นกัน นี้คือวิธีการที่เนตติปกรณ์แสดงไว้ว่าความลับสู่การทำความเข้าใจตรรกะและความหมายแห่งคำสอนของพระพุทธเจ้า

คัมภีร์ทั้งสองได้แสดงถึงเอกภาพในความหลากหลายด้วยวิธีการต่าง ๆ กล่าวคือ แม้พระสูตรจะมีหลากประเภท แต่ก็สามารถลดทอนลงให้เหลือ 2 ได้ คือ โลกิยสูตร และโลกุตรสูตร หรือสังกิเลสภาคิยสูตร และนิพเพธภาคิยสูตร พระสูตรทั้งหมดเป็นตัวแทนของการอธิบายสัจธรรมแบบคู่ตรงกันข้าม ในขณะที่ความแตกต่างของพระสูตรสะท้อนถึงความต้องการและบริบทแวดล้อมของบุคคลที่แตกต่างกัน เช่นเดียวกัน ระดับขั้นของมรรคที่มีหลากหลายจนแทบนับไม่ได้ ก็สามารถทอดลงมาให้เหลือ 3 ระดับได้ คือ ระดับปุถุชน ระดับเสขบุคคล และระดับอเสขบุคคล รูปแบบการตีความหลัก 2 อย่าง คือ นัย และหาร ถูกนำมาใช้เพื่อชี้ให้เห็นว่า ผู้ตีความสามารถค้นหาเอกภาพแห่งสัจธรรมในท่ามกลางความหลากหลายของธรรมได้อย่างไร นั่นก็คือ ถ้าบุคคลเข้าพระสูตรหนึ่งได้ดีแล้ว เขาก็สามารถเข้าใจสัจธรรมโดยรวมได้ทั้งหมด หลักการอันนี้สามารถประยุกต์ใช้ได้ทั้งกับบุคคลผู้ตีความหลักธรรม และกับบุคคลผู้กำลังพยายามพัฒนาตนในขั้นแห่งมรรค

เนตติปกรณ์และเปฏโกปเทส ถือว่าการแบ่งธรรมออกเป็นระดับต่าง ๆ ก็ดี การจัดธรรมลงในครรลองแห่งทางตามลำดับขั้นก็ดี เป็นระบบที่พระพุทธเจ้าวางไว้เอง เปฏโกปเทส บอกว่า พระสูตรถูกจำแนกตามอรรถะและพยัญชนะ และถูกแบ่งตามการนำไปประยุกต์ใช้ของพระพุทธองค์ จึงเป็นภารกิจของนักตีความที่จะต้องเฟ้นหาเอกภาพดั้งเดิมของพระสูตรขึ้นมาใหม่ (P.80) อย่างไรก็ตาม ถ้าบริบทเป็นบ่อเกิดของตัวบท (คัมภีร์) ดังนั้น ตัวบทก็ต้องเป็นตัวแทนของ “ข้อเท็จทางสังคม” ดังได้กล่าวมาแล้วข้างต้น ก็ดูเหมือนจะเป็นไปได้สูงที่ว่า การแบ่งธรรมอย่างละเอียดพิศดาร และการจัดโครงสร้างธรรมให้สอดรับกับทางตามลำดับขั้น ได้พัฒนาขึ้นมาจากบริบทที่คัมภีร์ทั้งสองถูกขึ้นแต่งขึ้น นั่นคือ จารีตของเถรวาทยุคหลังในอินเดีย แน่นอนว่า แม้พระพุทธเจ้าเองก็ทรงปรับคำสอนของพระองค์ให้เหมาะสมกับความต้องการของประชาชนที่แตกต่างหลากหลาย ตัวอย่างเช่น พระสูตรในพระบาลี ก็บรรจุไว้ด้วยคำสอนที่หลากหลายตามระดับความแตกต่างของบุคคล อย่างไรก็ตาม ก็ยังมีบางส่วนที่เหลือไว้ให้สาวกรุ่นหลัง เช่น ผู้แต่งคัมภีร์ เนตติปกรณ์และเปฏโกปเทส ได้มาจัดระบบและจัดประเภทคำสอนที่หลากหลายให้สอดคล้องกับตรรกะแห่งการพัฒนา ในการปะทะกันของบริบททางศาสนาตามที่ดูมองต์และปูแซงได้บรรยายไว้ คัมภีร์เหล่านี้ได้ทำให้ธรรมชาติของมรรค บทบาทของผู้สละโลกและผู้อยู่ในโลกมีความกระจ่างชัดเจนขึ้น โดยถูกระบุถึงในฐานะเป็นเสขบุคคล อเสขบุคล และปุถุชน คัมภีร์ทั้งสองยอมรับรูปแบบการปฏิบัติทางศาสนาและการพัฒนาทางจิตวิญญาณเหล่านี้ทั้งหมด แล้วร้อยประสานเชื่อมโยงรูปแบบเหล่านั้นเข้ากับทางตามลำดับขั้น ทางตามลำดับขั้นได้ให้ศาสนาประเภทมีขั้นลดหลั่นอันเป็นที่ต้องการในบริบทของคนที่อยู่ในโลก ในขณะเดียวกันก็ได้ให้จริยธรรมและจักรวาลวิทยาแนวปัจเจกที่อเสขบุคคลต้องการ ดังนั้น แม้ว่าคัมภีร์ทั้งสองจะพยายามที่จะสร้างบริบทการทำความเข้าใจทางตามลำดับขั้นขึ้นมาใหม่ โดยถือว่าเป็นสิ่งที่พระพุทธเจ้าแสดงไว้ แต่แนวคิดเรื่องธรรมและการตีความที่คัมภีร์ทั้งสองเสนอไว้ ก็ดูเหมือนจะเผยให้เห็นบริบทยุคหลังที่นิกายเถรวาทกำลังพยายามปลุกปล้ำเพื่อหาวิธีตีความหลักธรรมชนิดที่ครอบคลุมโดยไม่ทิ้งเจตนารมณ์ที่แท้จริงของธรรม

สุดท้าย การค้นหาวิธีตีความหลักธรรมแบบครอบคลุมที่ปรากฏในงานของเถรวาทยุคต้นนี้เป็นเรื่องสำคัญมาก เพราะเป็นพยานหลักฐานที่ชี้ให้เห็นทั้งในแง่ความเก่าแก่และในแง่การสร้างความชอบธรรมให้แก่บทบาทของผู้ครองเรือนในจารีตเถรวาท ดูเหมือนว่าเรื่อง “การทำบุญ” (merit-making) เป็นตัวแทนของพัฒนาการยุคหลังในหมู่ชาวพุทธเถรวาทในศรีลังกา หรือพม่า แต่คัมภีร์ทั้งสองก็ได้ชี้ให้เห็นว่า จารีตแบบนี้มีแกนกลางอยู่บนฐานของการยอมรับทางตามลำดับขั้น และเข้าใจเรื่อง “การทำบุญ” ว่าเป็นขั้นแห่งมรรคในระบบองค์รวม ซึ่งตรงข้ามกับทัศนะของ เวเบอร์ เถรวาทยุคต้น ตามที่ปรากฏในเนตติปกรณ์และ เปฏโกปเทส มีอะไรบางอย่างสำหรับเสนอให้แก่ฆราวาสผู้อยู่ในโลก